بسم الله الرحمن الرحیم

* صوت این جلسه در پایان متن، قابل دسترسی است

ـ ویرایش اولیه ـ

تجلی احساسات تنها در نگاه عرفانی به علم است

گذشت که همهٔ سنت‌های الهی و غیرالهی محور مشترکی دارند که همان رسیدن به ساحت باطنی و حقیقت هستی است. باطنی‌ترین ساحت عالَم. دو عنصر اصلی در علم و رسیدن به این ساحت باطنی وجود دارد:

عشق و محبت و عمل؛

معرفت.

این معرفت، هم معرفتِ به نهایت هستی یعنی خداوند است، هم حدّ نهایی در معرفت یعنی معرفت شهودی است نه معرفت ذهنی و فکری.

علاوه بر این دو بعد عرفان ابعاد دیگری هم دارد:

احساسات و عواطف پاکی که در این مسیر شکوفا می‌شود. هیچ علم دیگری جز عرفان نمی‌تواند احساسات را بشوراند و عرفان ادبی متولد همین امر است. آثاری چون مثنوی مولوی، نَفَحاتُ‌الاُنس جامی و کتب دیگر عرفانی این‌گونه هستند.

مباحث علمی و معرفتی گاهی با لسان علمی و معرفتی صِرف گفته می‌شود، گاهی با لسان عواطف و احساسات؛ یعنی همان معارف در قالبی عرضه می‌شود که احساس هم همراه آن است. مثلاً در روایات ما بحث علمی می‌شود دربارهٔ مقام امام و اینکه ائمه‰ تمامی کمالات انبیاء گذشته را دارند. همین بحث در قالب زیارات اهل‌بیت‰ هم مطرح شده است:

السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ يَا وَارِثَ‏ آدَمَ‏ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِيِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ مُوسَى كَلِيمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ عِيسَى رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ حَبِيبِ [نَبِيِ‏] اللَّه ... .[1]

همان بحث علمی است، ولی قلب را نیز متأثر می‌کند. زیارات عرضه معارف هستند به صورتی که قلب انسان نیز تحریک می‌شود. یعنی عقل و قلب در زیارت پیوند می‌خورد.

در مباحث معرفتی خداشناسی نیز همین امر مطرح است؛ یعنی گاهی بحث علمی و معرفتی صِرف می‌شود که خداوند «رَبُّ‌العالَمین» است و زمام تمامی امور عالم را در دست گرفته است و ما نیازمند به او هستیم، گاهی همین مطالب در ادعیه مطرح می‌شود که در این صورت قلب نیز با عقل همراه می‌شود:

يَا إِلَهِي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ مَالِكَ‏ رِقِّيَ‏ يَا مَنْ بِيَدِهِ نَاصِيَتِي يَا عَلِيماً بِفَقْرِي وَ مَسْكَنَتِي يَا خَبِيراً بِفَقْرِي وَ فَاقَتِي يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَب.[2]

به همین دلیل اهل عرفان، به زیارت در بحث انسان کامل و به ادعیه در بحث خداشناسی توجه بسیار دارند.

پس عرفان علمی است که با امور دیگری پیوند خوره و جنبه‌های دیگری پیدا می‌کند: معرفت، عشق و محبت، احساسات و عواطف، تربیت و شاگردپروری و ارتباط با شریعت.

باید از استاد کامل اطاعت محض داشت البته پس از شناخت او

از طرفی گفته می‌شود که شاگرد باید مطیع محض استاد باشد مثل میت در دستان غسال و راه رشد او هم همین است.

عنوان بصری بیش از 90 سال دارد. نزد مالک بن انس می‌رفت. مدتی بود محبت امام صادق† در دلش ایجاد شده بود تا اینکه روزی در منزل حضرت رفت. امام به او فرمودند من خیلی گرفتارم و وقت ندارم و اذکاری دارم. شما نزد همان مالک برو. بسیار غصه دار شد و دیگر از خانه بیرون نیامد مگر برای نماز واجب. تا اینکه روزی دعا کردم خداوند دل جعفربنمحمد را بر من نرم کن تا مرا بپذیرد. آنقدر محبت او در دل من جاگرفته بود که نزد مالک هم نمیتوانستم بروم. بالاخره ردوباره رفتم و حضرت قبولم کردند. یکی از دلایل که امام او را ابتدا قبول نکردند همین است که هنوز تکلیفش با خودش روشن نبوده. میخواسته از وجود امام مثل دیگران استفاده کند یعنی از دیگران هم علم بگیرد از امام هم بگیرد. حضرت میفرمایند نمیشود هم اینجا بیایی هم جای دیگر بروی. به عبارت دیگر اگر در مقام تحقیق و تفحص هستی خوب برو تحقیق کن و بسنج اما اگر تحقیق تمام شده دیگر نزد افراد مختلف رفتن معنا ندارد و باید فقط مطیع استاد بود. وقتی عنوان کاملاً مسیر خود را مشخص کرد و عشق به امام او را از رفتن نزد دیگران بازداشت و فقط قصد شاگردی امام را کرد، امام اورا پذیرفتند: اُدْخُلْ‏ عَلَى‏ بَرَكَةِ اللَّهِ.

عَنْ عُنْوَانَ الْبَصْرِيِّ وَ كَانَ شَيْخاً كَبِيراً قَدْ أَتَى عَلَيْهِ أَرْبَعٌ وَ تِسْعُونَ سَنَةً قَالَ: كُنْتُ أَخْتَلِفُ إِلَى مَالِكِ بْنِ أَنَسٍ سِنِينَ فَلَمَّا قَدِمَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ† الْمَدِينَةَ اخْتَلَفْتُ إِلَيْهِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ آخُذَ عَنْهُ كَمَا أَخَذْتُ عَنْ مَالِكٍ فَقَالَ لِي يَوْماً إِنِّي رَجُلٌ مَطْلُوبٌ وَ مَعَ ذَلِكَ لِي أَوْرَادٌ فِي كُلِّ سَاعَةٍ مِنْ آنَاءِ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَلَا تَشْغَلْنِي عَنْ وِرْدِي وَ خُذْ عَنْ مَالِكٍ وَ اخْتَلِفْ إِلَيْهِ كَمَا كُنْتَ تَخْتَلِفُ إِلَيْهِ فَاغْتَمَمْتُ مِنْ ذَلِكَ وَ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ قُلْتُ فِي نَفْسِي لَوْ تَفَرَّسَ فِيَّ خَيْراً لَمَا زَجَرَنِي عَنِ الِاخْتِلَافِ إِلَيْهِ وَ الْأَخْذِ عَنْهُ فَدَخَلْتُ مَسْجِدَ الرَّسُولِˆ وَ سَلَّمْتُ عَلَيْهِ ثُمَّ رَجَعْتُ مِنَ الْغَدِ إِلَى الرَّوْضَةِ وَ صَلَّيْتُ فِيهَا رَكْعَتَيْنِ وَ قُلْتُ أَسْأَلُكَ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ أَنْ تَعْطِفَ عَلَيَّ قَلْبَ جَعْفَرٍ وَ تَرْزُقَنِي مِنْ عِلْمِهِ مَا أَهْتَدِي بِهِ إِلَى صِرَاطِكَ الْمُسْتَقِيمِ وَ رَجَعْتُ إِلَى دَارِي مُغْتَمّاً وَ لَمْ أَخْتَلِفْ إِلَى مَالِكِ بْنِ أَنَسٍ لِمَا أُشْرِبَ قَلْبِي مِنْ حُبِّ جَعْفَرٍ فَمَا خَرَجْتُ مِنْ دَارِي إِلَّا إِلَى الصَّلَاةِ الْمَكْتُوبَةِ حَتَّى عِيلَ صَبْرِي فَلَمَّا ضَاقَ صَدْرِي تَنَعَّلْتُ وَ تَرَدَّيْتُ وَ قَصَدْتُ جَعْفَراً وَ كَانَ بَعْدَ مَا صَلَّيْتُ الْعَصْرَ فَلَمَّا حَضَرْتُ بَابَ دَارِهِ اسْتَأْذَنْتُ عَلَيْهِ فَخَرَجَ خَادِمٌ لَهُ فَقَالَ مَا حَاجَتُكَ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَى الشَّرِيفِ فَقَالَ هُوَ قَائِمٌ فِي مُصَلَّاهُ فَجَلَسْتُ بِحِذَاءِ بَابِهِ فَمَا لَبِثْتُ إِلَّا يَسِيراً إِذْ خَرَجَ خَادِمٌ فَقَالَ ادْخُلْ‏ عَلَى‏ بَرَكَةِ اللَّهِ فَدَخَلْتُ وَ سَلَّمْتُ عَلَيْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ قَالَ اجْلِسْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ فَجَلَسْتُ فَأَطْرَقَ مَلِيّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ أَبُو مَنْ قُلْتُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ قَالَ ثَبَّتَ اللَّهُ كُنْيَتَكَ وَ وَفَّقَكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا مَسْأَلَتُكَ فَقُلْتُ فِي نَفْسِي لَوْ لَمْ يَكُنْ لِي مِنْ زِيَارَتِهِ وَ التَّسْلِيمِ غَيْرُ هَذَا الدُّعَاءِ لَكَانَ كَثِيراً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ مَا مَسْأَلَتُكَ فَقُلْتُ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ يَعْطِفَ قَلْبَكَ عَلَيَّ وَ يَرْزُقَنِي مِنْ عِلْمِكَ وَ أَرْجُو أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَجَابَنِي فِي الشَّرِيفِ مَا سَأَلْتُهُ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَيْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ يَقَعُ فِي قَلْبِ مَنْ يُرِيدُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ يَهْدِيَهُ فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا فِي نَفْسِكَ حَقِيقَةَ الْعُبُودِيَّةِ وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اسْتَفْهِمِ اللَّهَ يُفْهِمْكَ قُلْتُ يَا شَرِيفُ فَقَالَ قُلْ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قُلْتُ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا حَقِيقَةُ الْعُبُودِيَّةِ قَالَ ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ أَنْ لَا يَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ مِلْكاً لِأَنَّ الْعَبِيدَ لَا يَكُونُ لَهُمْ مِلْكٌ يَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَّهِ يَضَعُونَهُ حَيْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَا يُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِيراً وَ جُمْلَةُ اشْتِغَالِهِ فِيمَا أَمَرَهُ تَعَالَى بِهِ وَ نَهَاهُ عَنْهُ فَإِذَا لَمْ يَرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِلْكاً هَانَ عَلَيْهِ الْإِنْفَاقُ فِيمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يُنْفِقَ فِيهِ وَ إِذَا فَوَّضَ الْعَبْدُ تَدْبِيرَ نَفْسِهِ عَلَى مُدَبِّرِهِ هَانَ عَلَيْهِ مَصَائِبُ الدُّنْيَا وَ إِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى وَ نَهَاهُ لَا يَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا إِلَى الْمِرَاءِ وَ الْمُبَاهَاةِ مَعَ النَّاسِ فَإِذَا أَكْرَمَ اللَّهُ الْعَبْدَ بِهَذِهِ الثَّلَاثَةِ هَانَ عَلَيْهِ الدُّنْيَا وَ إِبْلِيسُ وَ الْخَلْقُ وَ لَا يَطْلُبُ الدُّنْيَا تَكَاثُراً وَ تَفَاخُراً وَ لَا يَطْلُبُ مَا عِنْدَ النَّاسِ عِزّاً وَ عُلُوّاً وَ لَا يَدَعُ أَيَّامَهُ بَاطِلًا فَهَذَا أَوَّلُ دَرَجَةِ التُّقَى قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»[3] قُلْتُ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَوْصِنِي قَالَ أُوصِيكَ بِتِسْعَةِ أَشْيَاءَ فَإِنَّهَا وَصِيَّتِي لِمُرِيدِي الطَّرِيقِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ اللَّهَ أَسْأَلُ أَنْ يُوَفِّقَكَ لِاسْتِعْمَالِهِ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا فِي رِيَاضَةِ النَّفْسِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا فِي الْحِلْمِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا فِي الْعِلْمِ فَاحْفَظْهَا وَ إِيَّاكَ وَ التَّهَاوُنَ بِهَا قَالَ عُنْوَانُ فَفَرَّغْتُ قَلْبِي لَهُ فَقَالَ أَمَّا اللَّوَاتِي فِي الرِّيَاضَةِ فَإِيَّاكَ أَنْ تَأْكُلَ مَا لَا تَشْتَهِيهِ فَإِنَّهُ يُورِثُ الْحَمَاقَةَ وَ الْبَلَهَ وَ لَا تَأْكُلْ إِلَّا عِنْدَ الْجُوعِ وَ إِذَا أَكَلْتَ فَكُلْ حَلَالًا وَ سَمِّ اللَّهَ وَ اذْكُرْ حَدِيثَ الرَّسُولِˆ مَا مَلَأَ آدَمِيٌّ وِعَاءً شَرّاً مِنْ بَطْنِهِ فَإِنْ كَانَ وَ لَا بُدَّ فَثُلُثٌ لِطَعَامِهِ وَ ثُلُثٌ لِشَرَابِهِ وَ ثُلُثٌ لِنَفَسِهِ وَ أَمَّا اللَّوَاتِي فِي الْحِلْمِ فَمَنْ قَالَ لَكَ إِنْ قُلْتَ وَاحِدَةً سَمِعْتَ عَشْراً فَقُلْ إِنْ قُلْتَ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ وَاحِدَةً وَ مَنْ شَتَمَكَ فَقُلْ لَهُ إِنْ كُنْتَ صَادِقاً فِيمَا تَقُولُ فَأَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ يَغْفِرَ لِي وَ إِنْ كُنْتَ كَاذِباً فِيمَا تَقُولُ فَاللَّهَ أَسْأَلُ أَنْ يَغْفِرَ لَكَ وَ مَنْ وَعَدَكَ بِالْخَنَا^[4] فَعِدْهُ بِالنَّصِيحَةِ وَ الرِّعَاءِ وَ أَمَّا اللَّوَاتِي فِي الْعِلْمِ فَاسْأَلِ الْعُلَمَاءَ مَا جَهِلْتَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَسْأَلَهُمْ تَعَنُّتاً وَ تَجْرِبَةً وَ إِيَّاكَ أَنْ تَعْمَلَ بِرَأْيِكَ شَيْئاً وَ خُذْ بِالاحْتِيَاطِ فِي جَمِيعِ مَا تَجِدُ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ اهْرُبْ مِنَ الْفُتْيَا هَرَبَكَ مِنَ الْأَسَدِ وَ لَا تَجْعَلْ رَقَبَتَكَ لِلنَّاسِ جِسْراً قُمْ عَنِّي يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَدْ نَصَحْتُ لَكَ وَ لَا تُفْسِدْ عَلَيَّ وِرْدِي فَإِنِّي امْرُؤٌ ضَنِينٌ بِنَفْسِي «وَ السَّلامُ عَلى‏ مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى»[5].[6]

غرض اینکه یک پایه جدی در عرفان بحث استاد و مهمتر، خضوع کامل در مقابل استاد است. این بعد عرفان است که خطرات بسیار بوجود می‌آورد. اساس بدعتها از همین اطاعت تام شروع می‌شود. اتفاقاً اساس رشدها هم از همین اطاعت تام شروع می‌شود. مرحوم آیت‌الله انصاری همدانی شاگردان زیادی داشتند، ولی هیچکدام مثل مرحوم علامه طهرانی به کمال نرسیدند. دلیل آن هم اطاعت محض ایشان از استاد بود.

البته نه اینکه مقامات معنوی شاگردان دیگر ایشان پایین باشد، اما کمال جایگاه خیلی بلندی است که هرکسی نمی‌تواند به آ ن دست پیدا کند. کمال یک اصطلاح است در عرفان. کمال پایان سفر سوم است که باید بعداً توضیح داده شود. بسیار نادرند افرادی که به کمال برسند. در هر قرنی شاید به تعداد انگشتان دست افرادی جدی در سلوک باشند که به کمال برسند.

مرحوم آیت‌الله انصاری شاگردی داشتند به نام سید عبدالله فاطمی که بسیار جدی در سلوک بودند و به واقع چشم برزخی ایشان باز شده بود و به تعداد موهای سرشان مکاشفه داشتند. چنین فردی می‌فرمود: در حال مکاشفه دیدم تخته سنگی روی سینه‌ام است که هزار پیچ ومهره شده و من آن‌قدر تلاش کرده بودم فقط توانسته بودم چند پیچ را شُل کنم. کمال امری دم‌دستی نیست که با چند نماز و روزه حاصل شود.

صدق و اخلاص و درستی باید و عمر دراز                              تا قرین حق شود صاحب قرانی در قرن

یکی از دستورات عمومی مرحوم آقای حداد به شاگردشان این بود: با دشمنانت و با مخالفین و کسانی که در جمع به تو توهین می‌کنند، معاملهٔ دوست بکن. خوب بسم الله. ما می‌توانیم؟ نه در رفتار ظاهری بلکه در قلب. یعنی الان یک‌نفر می‌زند تو گوش بنده. باید حال قلبی بنده دربارهٔ او مانند دوستی باشد که به من محبت کرده است. واقعاً مشکل است. نمی‌توان به راحتی به مقصود رسید.

پس نسبت به استاد کامل باید خضوع کامل داشت که ابتدای رشد است، ولی اگر نسبت به فرد غیر کاملی خضوع تام داشته باشیم ابتدای انحراف و بدبختی خواهد بود.

استاد ما می‌فرمودند: در حلقهٔ خصوصی در س آیت‌الله انصاری همدانی حدود 50 نفر شرکت می‌کردند، ولی هیچکدام جز مرحوم علامه طهرانی به کمال نرسیدند. سرّ کمال ایشان هم در اطاعت محض از استادشان بود. ایشان برای ادامه تحصیل به نجف رفتند. پس از چند سال خانه‌ای خریدند و جایگاه علمی پیدا کردند و آیندهٔ علمی خود را در نجف می‌دیدند. می‌فرمودند اگر در خواب هم می‌دیدم که به طهران رفته‌ام گویا دو عالَم را در سر من کوبیده‌اند. با این شرایط وقتی استادشان توصیه کردند (امر هم نکردند)[7] به طهران بروید، بدون چون و چرا به طهران رفتند و سالها در طهران زندگی کردند.

مرحوم آیت‌الله انصاری به مرحوم علامه طهرانی فرموده بودند: اگر در نجف بمانی هرچه بدست می‌آوری از خودت خواهد بود، اما اگر به طهران بیایی، ما هم در آنچه کسب می‌کنی شریک هستیم. خضوع تام ایشان از استاد باعث شد دوباره خانه را فروختند و به طهران رفتند. این خضوع در دستورات خاص است. اگر دستور استاد مطابق دستورات شرعی باشد که قطعاً هرکسی باید پیروی کند و بدون اطاعت رشدی حاصل نخواهد شد.

چگونه به فراست دست پیدا کنیم

علم انواع مختلفی دارد:

علم دراست که همین علم درس و بحثی است و همه می‌توانند آنرا کسب کنند.

علم فراست علمی است که با ایمان حاصل می‌شود. آقا امام رضا† برای اصحاب کلامی از رسول‌اللهˆ نقل فرمودند: بترس از علم مؤمن، سَر مؤمن را نمی‌توانی کلاه بگذاری؛ چون مؤمن با نور خداوند می‌بیند:

قَالَ† لَهُ أَ مَا بَلَغَكَ قَوْلُ الرَّسُولِˆ اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ‏ فَإِنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ قَالَ بَلَى قَالَ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ فِرَاسَةٌ يَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ عَلَى قَدْرِ إِيمَانِهِ وَ مَبْلَغِ اسْتِبْصَارِهِ وَ عِلْمِهِ وَ قَدْ جَمَعَ اللَّهُ لِلْأَئِمَّةِ مِنَّا مَا فَرَّقَهُ فِي جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ»[8].[9]

این علم با ایمان و تقوا حاصل می‌شود. برای خود ما هم ممکن است درجاتی از آن پیش آمده باشد، گاهی که با اخلاص کاری را انجام داده‌ایم خداوند جوانب و زوایای آن کار را برای ما روشن کرده است. این همان است که قرآن می‌فرماید:

... وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً.[10]

... و كسى كه از خدا بترسد خدا برايش راه نجاتى از گرفتاريها قرار مى‏دهد.

این مَخرج عمدتاً در مسائل علمی و جاهایی است که انسان دچار حیرت شده و نمی‌داند چه کند.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ.

اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، به اين پايه از ايمان اكتفاء نكنيد، تقوا پيشه كنيد، و به رسول او ايمان بياوريد، تا دوباره رحمت خود را به شما بدهد، و برايتان نورى قرار دهد كه با آن زندگى كنيد، و شما را بيامرزد و خدا آمرزگار و رحيم است.[11]

پس، آن مَخرج از سنخ نور بوده و روشنگر خوهد بود.

بحث نور از مباحث زیبای قرآن کریم است. نور چون از منشأ واحد یعنی خداوند صادر می‌شود همواره مفرد به کار رفته است. در قرآن کریم کلمه «انوار» به کار نرفته است. از آن طرف چون منشأ ظلمت و تاریکی، کثرات و غیر خداوند است همواره در قرآن کریم به صورت جمع به کار رفته و مفرد استعمال نشده است.

علم فراست علم نوری است نه علم خواندنی؛ یعنی از ارتباط با مبدأ حاصل می‌شود زیرا:

اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضٍ ... .[12]

خدا نور آسمانها و زمين است ... .

یک علم هم علم وراثت است که از قرب به رسول اللهˆ حاصل می‌شود.

راه‌های تشخیص عارف حقیقی از فرد شیاد چیست

باید بتوانیم عارف حقیقی را از شیاد تشخیص دهیم. دُکان شیادهای به ظاهر عارف از همان ابتدا وجود داشته است. این افراد شیاد دارای قدرت هم هستند ولی قبلاً گفتیم که این قدرت‌ها از راه‌های مختلفی حاصل می‌شود و لزوماً حقانیت فرد را ثابت نمی‌کند. مثلاً افرادی که با جن در ارتباط هستند می‌توانند در خیال دیگران تصرف کنند چه در خواب چه در بیداری، همچنین می‌توانند از درون افراد خبر دهند. فرد شیادی را چند سال پیش در مشهد دستگیر کردند. آخرین نفری که از او شکایت کرده بود خانمی زائر بود. این خانم می‌گفت: این آقا در حرم درخواست سوئی از من کرد. من هم با او برخورد تندی کردم و رفتم. شب در خواب آقا امام رضا† را دیدم که از ضریح بیرون آمدند و دست دور گردن آن فرد انداختند و خیلی صمیمی با او به گفت‌وگو مشغول شدند. فردا دوباره آن فرد سراغ من آمد و گفت: حالا فهمیدی من که هستم؟ من هم متأسفانه به درخواستش پاسخ مثبت دادم. بعداً فهمیدم چه اشتباه بزرگی کرده‌ام.

آن فرد در خیال آن خانم تصرف کرده بود. خوب آن خانم که امام رضا† را هیچ وقت ندیده بوده، چهرهٔ زیبایی در خواب به او نشان داده و القا کرده بود که امام رضا† است. به همین دلیل است که خواب غیرمعصوم خصوصاً و خواب افرادی که اهل مسیر خداوند نیستند بالاخص حجت نیست.

امور خارق‌العاده از سه راه حاصل می‌شود: خداوند، شیطان و لِم. همان‌طور که سیم‌کشی لم و روش دارد، انجام برخی کارهای خارق‌العاده هم روش دارد که به علوم غریبه معروف بوده و در گذشته بیشتر شایع بودند. دانستن این لم‌ها هیچ فضیلتی نیست بلکه ففقط برای دکان باز کردن و مردم را دنبال خود راه انداختن خوب است.

در سر بازار عشق کس نخرد ای عزی

انسان به این دنیا نیامده تا دیگران را دنبال خود راه بیندازد و معطل خود بکند.

نشانهٔ کمال این است که هرچه کسی کامل‌تر می‌شود بروز و ظهور خارجی او کمتر می‌شود. شاید ما یک‌بار از استادمان یک کار خارق‌العاده دیدیم. آن هم در شرایطی بود که تنها بودیم و کس دیگری نبود.

از علائم افراد شیاد یا جاهل این است که در زندگی خودشان نقاط ضعفی وجود دارد. علامت دیگر این است که اولویت‌ها در زندگی این افراد رعایت نمی‌شود. مثلاً یک مستحب فرعی را اجرا می‌کند ولی در انجام واجباتش مشکل دارد. یکی از این افراد شیاد که دکانی باز کرده بود نمازش را غلط می‌خواند. سطح اولیه اسلام او هنوز درست نبود.

ما نه خود باید دنبال دیگران برویم و اجازه دهیم دکانی باز شود نه خود باید دکان باز کنیم. نه شیطان شویم نه شیطنت کنیم.

نشانهٔ دیگر این است که دستورات سلوکی نباید مخالفت با دستورات شریعت داشته باشد. یکی از علما به نام ملاصادق سرگرودی داستانی دارند، می‌فرماید: من به یک بیماری مزاجی مبتلا بودم، به همین دلیل از مردم دوری می‌کردم و گوشه‌گیر شده بودم. روزی در قبرستان بودم که ندایی آمد و مرا صدا زد درحالی‌که کسی آنجا نبود. گفتم کیستی؟ گفت: از فرشتگان الهی هستم. رو به قبله دراز بکش که زمان مرگ تو فرا رسیده. من هم رو به قبله دراز کشیده و عبا را روی سرم کشیدم. چند لحظه گذشت و اتفاقی نیفتاد. پرسیدم چه شد؟ چرا وظیفه‌ات را انجام نمی‌دهی؟ گفت: خداوند می‌خواهد تو به منزل رفته و با خانواده‌ات خداحافظی کنی. من هم به خانه رفته و تفقدی از اهل منزل انجام دادم. سپس به اتاق رفته و سجده‌ای کردم و دوباره رو به قبله دراز کشیدم. دوباره مدتی طول کشید و اتفاقی نیفتاد. پرسیدم چه شد؟ گفت: تقدیر تو برگشته و خداوند می‌خواهد تو در دنیا بمانی و به مقامات معنوی بالا برسی. بعد آن صدا همراه من بود و دستوراتی به من می‌داد. یک نیمه شب دستور داد: برو بالای پشت بام اذان بگو. گفتم: الان وقت اذان نیست. گفت: باید برای تکمیل سلوک خودت این کار را بکنی. رفتم بالای بام و اذان گفتم. مردم آمدند اعتراض. آن ندا به من گفت: به آن فرد معترض بگو تو الان در منزل فلان گناه را انجام دادی. تا گفتم آن فرد شرمنده شد و برگشت رفت. این حالات ادامه داشت و من فکر می‌کردم چه سیر رشدی دارم! تا اینکه دستورات عجیب او زیاد شد. یک‌روز گفت: برو بالای بام. بعد گفت: پایت را بگذار روی هوا و راه برو. گفتم: می‌افتم. گفت: نمی‌افتی، برو. من ترسیدم و نرفتم. گفت: تو مطیع محض نیستی، من می‌روم سراغ سید علی محمد. بعد هم رفت. اجمالاً فهمیدم مشکلی وجود داشته؛ چون مَلَک الهی دستور خلاف شرع نمی‌دهد. بالاخره مدتی گذشت تا اینکه با خبر شدیم سید علی محمد شیرازی یعنی همان باب ظهور کرده است.

مقایسه‌ای بین دستورات اساتید حقیقی و افراد شیاد و جاهل

دستورات سلوکی استاد باید مطابق شریعت باشد. تفاوت نظر اولیاء الهی با افراد شیاد و جاهل را باید دقت کرد.

فردی خدمت یکی از اساتید رفته و گفته بود: پدر من کمونیست است. باید با او چگونه رفتار کنم؟ فرموده بودند: باید با او مانند یک شیعهٔ خالص امیرالمؤمنین† رفتار کنی.[13]

شخص دیگری هم مشابه همین مسئله را پاسخ داده است: اگر فرزند تو در مسائل اعتقادی با تو اختلاف داشت باید او را رها کنی.

مرحوم علامه طهرانی می‌فرمایند: سلوک زن در اطاعت از شوهر است. خداوند راه تقرب زن‌ها به خود را در اطاعت و تحصیل رضایت شوهر قرار داده است. زنی که تصور کند با انجام عبادات و اتیان نوافل و عمل به اذکار و اوراد می‌تواند به عرصهٔ قرب حق پا بگذارد ولی نسبت به تحصیل رضایت همسر کوتاهی کند و شوهر خودرا از خود ناخشنود و ناخرسند کند، هیچ حرکتی به سمت تجرد و قرب به خداوند برنداشته و خود را فقط با تخیلات سرگرم کرده است. البته این در غیر مواقعی است که شوهر امر به حرام کند.

این دستور را با دستور شخصی دیگر مقایسه کنید که جریانی سلوکی در یکی از شهرها راه انداخت و اکثر خانم‌های جلسهٔ او از هسرانشان طلاق گرفتند: چنانچه شوهر تو می‌خواهد تو را برای سکونت به شهر دیگری ببرد، لازم نیست از او اطاعت کنی بلکه دراین‌باره به نفس خودت مراجعه کن و هرچه دلت خواست بپذیر.

یکی از اولیاء خداوند می‌فرمایند: اگر در یک خانوادهٔ یهودی روابط بر اساس عشق و محبت و سرور و بهجت و وُد و استیناس[14] باشد، آن خانواده به امیرالمؤمنین† و مکتب ایشان نزدیک‌تر است از یک خانوادهٔ شیعهٔ امیرالمؤمنین† که در آن نزاع و مشاجره و کدورت و افسردگی حاکم ست.

این دستور را مقایسه کنید با دستور زیر:

چنانچه با فردی برخورد کردی که مرام تو را قبول ندارد و با تو در یک مسیر نیست، مبادا به او سلام کنی که سلام به او موجب کدورت و ظلمت نفس تو خواهد شد.

تفاوتها از زمین تا آسمان است...

[1] كامل الزيارات، النص، ص: 206

[2] دعای معروف به کمیل، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص: 849

[3] سوره مبارکه قصص، آیه شریفه 83

[4] الخنى: الفحش في الكلام.

[5] سوره مبارکه طه، آیه شریفه 47

[6] بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏1، ص: 224

[7] استاد ما هم این‌گونه بودند و معمولاً افراد را امر نمی‌کردند. اکثر افرادی که برای مشورت به ایشام مراجعه می‌کردند دنبال این بودند که منفعت بیشتری بدست آورند. به همین دلیل استاد ما از آن فرد می‌پرسیدند نظر خودش چیست و هرچه می‌گفت می‌فرمودند همین کار را انجام بده. این نوع توصیه کردن ایشان یعنی آن فرد خضوع نداشته و با نظر و انگیزهٔ نفسانی خود نزد استاد آمده است. آمده نظر استاد را بگیرد تا ضرر مادی نکند.

[8] سوره مبارکه حجر، آیه شریفه 75

[9] عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج‏2، ص: 200

[10] سوره مبارکه طلاق، آیه شریفه 2

[11] سوره مبارکه حدید، آیه شریفه 28

[12] سوره مبارکه نور، آیه شریفه 35

[13] البته این دستور در رفتار است، نه اینکه محبت او را هم در دل داشته باشد.

[14] اُنس گرفتن.