أعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا و نبینا أبی القاسم المصطفی محمد

و علی آله الطیبین الطاهرین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین

اللَّهُمَّ صَلِّ‏ عَلَى‏ عَلِيٍّ‏ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‏ عَبْدِكَ وَ وَلِيِّكَ وَ خَلِیفَتِكَ وَ حُجَّتِكَ ‏

صَلَاةً لَا يَقْوَى‏ عَلَى إِحْصَائِهَا غَیْرُکَ

مروری بر طرح مسألۀ آیۀ لیله المبیت

اگر کسی بخواهد آیات مربوط به لیلة المبیت را بررسی کند، بحث آن مفصّل است؛ اما به اجمال در این جلسه این بحث را به اتمام می‌رسانیم.

گفته شد یکی از آیات فضائل امیرالمؤمنین  علیه السلام ، آیۀ «لیلة المبیت» است، که در سورۀ مبارکۀ بقره، آیۀ کریمۀ 207 واقع شده است:

وَ مِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِۚ وَ ٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ

مخالفین نظر ما می­گویند که این آیه، مربوط به امیرالمؤمنین  علیه السلام نیست و سیاق قرآن، مخالف این مسأله می­باشد؛ به خاطر اینکه این آیه در طبقه­بندی و پایان مبحث حج آمده است. خداوند مسائل مربوط به حج را مطرح فرموده است و در پایان می­فرماید کسانی که حج رفته­اند، چهار گروه­اند:

[1] فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا وَ مَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ ^[1]

گروه اول: حاجی دنیاطلب متوسط، که مسیرش به جهنم ختـم می­شود؛ این فرد قطعاً

بهرۀ اخروی ندارد، و اما آیا بهرۀ دنیوی خواهد داشت یا نه؟ و آیا در دنیا به هرچه که می­خواهد، می­رسد یا نه؟ معلوم نیست! اینکه در دنیا تکلیف چنین فردی چه می­شود و به چه چیزی می­رسد، یک بحثی دارد که فعلاً وارد آن نمی­شویم.

[2] وَ مِنۡهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَ قِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ ^[2]

گروه دوم: حاجی آخرت طلب متوسط، که اهل سعادت و نجات است.

[3] وَ مِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَ يُشۡهِدُ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلۡبِهِۦ وَ هُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ ^[3]

گروه سوم: که جزء همین حاجی­ها هستند، کسانی‌اند که دشمن­ترین دشمنان دین و أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ هستند؛ گویی که دین، جز از یک ناحیه ضربه نمی‌خورد و آن از طرف همین گروه است.

[4] وَ مِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِۚ وَ ٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ^[4]

 گروه چهارم: حاجیانی هستند که حاضرند تمام زندگی و جانشان را فدای خداوند کنند و به خداوند بفروشند.

بنابراین این آیه مربوط به حجاج است نه کسان دیگر.

گفتیم که اگر ما بتوانیم آیه را به این معنا مستقر کنیم که این آیه مربوط به عموم حاجیانِ خیلی عالی نیست، بلکه مربوط به فرد یا افراد خاصی است، آن وقت مطلب تمام است؛ منتها یک سؤال می­ماند و آن اینکه چرا این معنا در جریان حج آمده است؟

نظر برخی مفسرین و اشکال آن

برخی از مفسرین شیعـی برای پاسخ به این سـؤال فرموده­اند که دو گروه اخیـر، مربوط

به حج نیست، و بحث حج با بیان آن دو گروه اول تمام می­شود؛ و ذکر این دو گروه آخر، تقسیم مجزّایی است.^[5]

دلیلی که بعضی از مفسرین بزرگوار ذکر فرموده­اند ـ مبنی بر اینکه آیاتِ مربوط به دو گروه آخر از آیات قبلی منقطع است ـ این است که: خداوند، عبارت مِنَ ٱلنَّاسِ را دوباره تکرار فرموده است^[6]؛ و اگر می­خواست چهار گروه را بفرماید، باید می­فرمود: فَمِنَ النَّاسِ... وَ مِنْهُمْ... وَ مِنْهُمْ... وَ مِنْهُمْ...، که در این صورت واضح بود که مقصود، بیان چهار گروه         می­باشد؛ در حالی که به این صورت بیان نفرموده است، بلکه در ابتدا فرموده فَمِنَ النَّاسِ... و سپس گروه دوم را با وَ مِنْهُمْ... بیان فرموده و آنگاه دومرتبه با وَ مِنَ النَّاسِ... شروع نموده است؛ و چون اسم ظاهر «النَّاس» تکرار شده و ضمیر «هُم» نیامده، دلیل بر این است که بحث جدیدی است و از ما قبلش منقطع شده است.

این، یک نحوه پاسخ به سؤال است، که البته صحیح به نظر نمی­آید؛ زیرا:

اولاً: طبق این مبنا، همین اشکال، به تقسیم دوم وارد است؛ شما که بخاطر تکرار «مِنَ النَّاس»، دو گروه سوم و چهارم را از دو گروه اول جدا کرده و آن را تقسیمی مستقل قرار دادید، پس چرا همین صحبت را در مورد گروه چهارم ـ که آنها را در مقابل گروه سوم می­دانید ـ نمی­­فرمایید؟! در ابتدای معرفی گروه چهارم نیز اسم ظاهر «النَّاس» تکرار شده است، در حالی که طبق مبنای شما باید می­فرمود «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللهِ...»!

ثانیاً: تکرار اسم ظاهر، همیشه دلیل بر انقطاع سیاق نیست، بلکه دلائل ادبی خاص خودش را دارد، و در هر سیاقی با سیاق دیگری فرق دارد. مثلاً در آیۀ شریفۀ وَ ٱسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ^[7] اسم ظاهر «الله» را تکرار نموده است، در حالی که طبق مبنای شما باید می­فرمود: «إنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ، از خداوند طلب مغفرت کن چرا که او غفور و رحیم است»؛ چون آوردن ضمیر، به جهت جلوگیری از تکرار اسم ظاهر است.

اینکه ضمیر در جایی که عرفاً طبق ملاک­های اولیه باید تکرار شود، ولی تکرار نشده و قاعده به هم خورده است، دلائل خاص خودش را دارد که در هر جایی متناسب با خودش           می­باشد. پس تکرار اسم ظاهر و نیاوردن ضمیر، دلیل بر انقطاع سیاق نیست و این دلیل کفایت نمی­کند.

ثالثاً: اگر طبق فرمایش شما قائل شویم که با ذکر دو گروه اول، تقسیم­بندی حجاج تمام شده است، و ذکر دو گروه آخر، تقسیم­بندی جداگانه­ای می­باشد، در این صورت باید تمام حاجیان و اهل اسلام را در این دو گروه خلاصه کنیم: یا حاجیان جهنمی متوسط، که در قعر جهنم نیستند؛ و یا بهشتیان ابتدایی، که در اعلی درجۀ بهشت نیستند!

به عبارت دیگر، اگر بگوئیم مطلب حج با ذکر دو گروه اول تمام شده است و تکرار «مِنَ النَّاس» ـ در ابتدای معرفی گروه سوم ـ مطلبی دیگر می­باشد، در این صورت دایرۀ اسلام را از مؤمنین درجـۀ یک و منافقین بدتر از کافر خالی کرده‌ایم، و این خلاف بداهت و خلاف

سایر آیات قرآن است. و به این سؤال اینگونه نمی­توان پاسخ داد.

نقد‌های علمی از ارزش افراد نمی‌کاهد

نکته‌ای را عرض کنم. این که گفته می­شود به این بخش از فلان تفسیر، نقد وارد است، باید توجه داشت که عده­ای از مفسرین ـ همچون حضرت علامه طباطبائیq و حضرت آیةالله جوادی آملی| ـ انسان­های عالم و فرهیخته و بزرگواری هستند؛ کسانی هستند که در فلسفه، در فقه، در فنّ تفسیر و...  عالمانی خریط­اند، و می­توانند علوم را تحلیل دقیق نمایند؛ امثال اینها بسیار کم داریم، گرچه معصوم نیستند.

مضافاً بر اینکه باب علم بسته نیست، و اگر یک فرد خُردی توانست با دلیل و روش و با حفظ حرمت، به یک بزرگی نقدی وارد کند، آن نقد وارد است، البته اگر صحیح باشد. بزرگی بزرگان، مانع از تحلیل و بررسی نظرات ایشان نیست؛ نحن ابناء الدلیل، ما فرزندان دلیل و برهانیم.

بعلاوه اینکه اگر نقدی وارد بود، به معنای نقد شخصیت، روش و شاکلۀ فرد و آن هم نقد به طور کلی نیست؛ بلکه فقط همین مورد خاص مراد است. همان طور که خود حضرت آیةالله جوادی آملی| نسبت به مُبدِع این روش ـ که علامه طباطباییq است ـ با حفظ حرمت و شخصیت و تقدّس این شخصیت ملکوتی، در یکسری مواضع نکاتی دارند.

سِرّ فاصله افتادن بین دو گروه اول و دو گروه آخر

به هر صورت، به نظر ما اینگونه می‌رسد که این نوع پاسخگویی، تمام نیست. مطلب در این دو گروه اخیر نیز، همان حجّ است؛ و سرّ اینکه بین اینها فاصله ایجاد شده، این است که بین دو گروه اول و دو گروه آخر، فاصله بیاندازد؛ چرا که آن دو گروه اول، پیروان هستند، و این دو گروه آخر، پیشروان هستند؛ أئمۀ کفر و نفاق و ضلال با یک انسان دنیاطلبِ پیرو، قابل قیاس نیست؛ همان طور که ائمۀ هدایت با مؤمنین، قابل قیاس نیستند.

البته سرّ دیگری نیز دارد، ولی بنا نداریم که مفصلاً وارد آن شویم.

تحلیلی برای ارتباط آیات مربوط به دو گروه آخر با آیات حاجیان

و اما پاسخ دوم به آن سـؤال این است که آیـات مربوط به این دو گروه آخر نیز در ادامۀ

همان آیات حج و در ضمن همان بحث می­باشند؛ الا اینکه نیاز به تحلیل دارد.

همان طوری که از صحبت­های قبل روشن است، ابتدا گروه اول و دوم از حجاج را معرفی فرموده‌، و سپس گروه سوم و چهارم از حاجیان را ـ به خاطر تفاوت درجۀ آنها در شقاوت و سعادت با دو گروه قبلی ـ در انتها و با فاصله‌ای مطرح نموده است: حاجی شقیّ در نهایت شقاوت، و حاجی سعید در نهایت سعادت.

نفاق و ایمان، درجات متفاوتی دارند

منافقین درجاتی دارند و همه در یک سطح نیستند؛ ممکن است یک منافق در سطح ابتدایی نفاق باشد و یکی دیگر جزء رؤسای نفاق. عبدالله بن اُبَیّ^[8] با یک منافق در سطح اولیه، یکسان نیست.

همانطور که در شب قدر، هزاران هزاران نفر که موفق به انجام اعمال شب قدر          می­شوند، در یک سطح نیستند؛ امام زمانo اعمال شب قدر را انجام می­دهند، آقای قاضی هم انجام می­دهد، بنده و شما هم انجام می­دهیم، و ممکن است کسی روزش را به غفلت و گناه بگذراند و در شب قدر تلنگری بخورد و اعمالی را انجام بدهد؛ بنابراین افراد در مراتب، یکسان نیستند.